سوء تغذیه در کودکان و علائم و عوارض ناشی از سوء تغذیه

در حال حاضر کودکان بسیاری از سوء تغذیه و پیامدهای ناشی از آن رنج می برند که یکی از عوامل آن ناآگاهی والدین در خصوص تغذیه کافی آنها می باشد. نوزادان مادرانی که برنامه غذایی آنها براساس مقادیر کافی مواد مغذی قرار داده شده، از نظر سلامت عمومی و قوای جسمانی بهتر از نوزادانی هستند که مادرانشان در دوران بارداری دچار کمبود غذایی بوده و برنامه نامناسب داشته اند.

بزرگترین مشکلات بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مربوط به کمبود مواد غذایی لازم برای سوخت و ساز بدن است و این در حالی است که سوءتغذیه در همه کشورهای جهان با شکل های مختلف همچون چاقی، بدخوری و یا کم خوری دیده می شود، البته ناگفته نماند که بر پایه آمار سازمان بهداشت جهانی، از سوءتغذیه به عنوان بزرگترین عامل مرگ و میر کودکان یاد شده است.

سوءتغذیه در کودکان چیست؟

در صورتی که کودک شما مقدار کافی مواد مغذی، کالری، ویتامین و مواد معدنی را از غذای خود دریافت نکند، دچار سوءتغذیه شده است. تمامی این مواد برای روند رشد کودک بسیار ضروری هستند. علاوه بر این، مصرف مواد مغذی و ویتامین‌ها برای تقویت سیستم ایمنی بدن لازم است و کودک را از ابتلا به انواع عفونت‌ها حفظ می‌کند. البته نوع دیگری از سوءتغذیه نیز در حالتی رخ می‌دهد که کودک شما، مقدار بیش‌ازحدی کالری دریافت می‌کند. بسیار مهم است که کودک میزان مناسبی کالری را از طریق رژیم غذایی خود دریافت کند چرا که دریافت کالری بیش‌ازحد کم یا زیاد، هر دو موجب سوءتغذیه می‌شوند. کمبود مواد مغذی، مواد معدنی و ویتامین‌ها نیز اختلالات زیادی در سلامتی ایجاد می‌کند. کمبود این مواد علاوه بر مشکلات سلامت جسمی و روند رشد، بر روی عملکرد بدن، خلق‌وخو و رفتار او نیز تأثیرگذار است.

انواع سوءتغذیه

•  سو تغذیه ناشی از کمبود دریافت ریز مغذیها (آهن ، کلسیم ، روی و ویتامینها )
•  سو تغذیه انرژی و پروتئین
•  سو تغذیه ناشی از بیش خواری

علل سوءتغذیه در کودکان

• رژیم غذایی نامناسب
• سلامت روانی
• مشکلات گوارشی و بیماری‌های معده
• دیابت
• کمبود شیردهی به کودک

چه چیز موجب گرسنگی و سوء‌تغذیه می‌شود؟

کسانیکه غذای کافی برای خوردن ندارند معمولاً دچار گرسنگی می‌شوند و گرسنگی می‌تواند به مرور زمان منجر به سوء‌تغذیه شود. اما بعضی ممکن است بخاطر دلایلی که با گرسنگی در ارتباط نیست، دچار سوء‌تغذیه شوند. حتی کسانیکه غذای کافی برای خوردن دارند هم اگر غذاهایی که موادمغذی، ویتامین‌ها و موادمعدنی لازم را در خود دارند، مصرف نکنند، ممکن است دچار سوء‌تغذیه شوند.

بعضی بیماری‌ها و مشکلات باعث می‌شود افراد نتوانند غذایشان را به خوبی هضم و جذب کنند. بعنوان مثال:

• افرادیکه دچار بیماری سلیاک هستند مشکلات روده دارند که بخاطر پروتئینی به نام گلوتن تحریک می‌شود که در گندم، چاودار و جو موجود است.
• بچه‌های مبتلا به بیماری فیبروز کیستی بخاطر تاثیری که این بیماری بر لوزالمعده‌شان دارد (عضوی از بدن که آنزیم‌های موردنیاز برای هضم را تولید می‌کند) برای جذب موادمغذی مشکل دارند.
• بچه‌هایی که دچار عدم‌تحمل لاکتوز هستند برای هضم شی و سایر موادلبنی مشکل دارند. با نخوردن لبنیات آنها بیشتر در معرض ابتلا به سوء‌تغذیه قرار می‌گیرند زیرا شیر و موادلبنی ۷۵ درصد از کلسیم موردنیاز در غذای ایرانی‌ها را تامین می‌کند.کسی که از یک ماده‌مغذی به اندازه کافی به بدن خود نمی‌رساند، دچار کمبود آن ماده‌مغذی می‌شود. این نیز نوعی سوء‌تغذیه است که البته معمولاً باعث بیمار شدن شدید فرد نمی‌شود.متداول‌ترین نوع سوء‌تغذیه در جهان فقر آهن است که می‌تواند منجر به کم‌خونی شود. سازمان جهانی سلامت برآورد می‌کند که حدود ۲ میلیارد نفر در سراسر جهان در رژیم‌غذایی خود به اندازه کافی از آهن استفاده نمی‌کنند. (آهن در موادغذایی مثل گوشت‌قرمز، زرده تخم‌مرغ، آرد غنی‌شده، نان و سیریال موجود است)

علائم سوء تغذیه

برخی اوقات، کودکی که دچار سوء تغذیه است ممکن است طبیعی و سالم به نظر آید. به همین دلیل است که بردن آنان پیش پزشک برای معاینه حائز اهمیت است. در سایر موارد این علائم عبارتند از :

• خستگی و بی حالی
• افسردگی
• لاغری و کاهش وزن ناگهانی
• مشکل در توجه کردن و کاهش تمرکز
• مشکلات تنفسی
• ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن
• شکم برآمده همراه با تحلیل رفتن ماهیچه ها
• پوست خشک ورنگ پریده
• حساس بودن به سرما و احساس سرما کردن
• لاغری و کوتاه  قد بودن بر اساس سن
• دیر ترمیم شدن و درمان دیرهنگام زخم‌ها و عفونت‌ها
• تغییررنگ و ریزش موها
• قرارگیری در معرض خطر هیپوترمی، پایین بودن غیرطبیعی دمای بدن

عوارض سوء تغذیه

سوء تغذیه و فقر غذایی باعث بروز بیماریهای گوناگون ، عدم رشد جسمی و روانی کودک ، وقفه در سیر تکاملی ، پیدایش اختلالات گوارشی و کبدی ، قلبی- عروقی ، دستگاه عصبی و … می‌گردد.

سوء تغذیه روی رشد بدن و مغز کودک شما تاثیر می گذارد کودکانی که سوء تغذیه داشته اند به سختی می توانند در مدرسه پیشرفت کرده و پا به پای سایرین فعالیت نمایند. احتمال مریض شدن این افراد بیشتر است چون توانایی بدن آنان برای مبارزه با عفونتها کم شده است.

مشکلات پزشکی ناشی از سوء تغذیه به بیماری های کمبود مواد مغذی معروف است وعبارتند از :

1- ماراسموس : شایعترین نوع سوء تغذیه پروتئین – انرژی است وناشی از کاهش شدید کالری دریافت شده می باشد و از علائم آن لاغری مفرط – تحلیل رفتن شدید ماهیچه ها و چربی زیرپوست – پوست خشک ونازک – موهای نازک وپراکنده که به آسانی کنده می شوند ودر این بیماری معمولاٌ ادم وجود ندارد .

2- کواشیوکور : درواقع ناشی از کمبود شدید پروتئین دریافتی درکنار کالری کافی ایجاد می شود ودر مواردی که کودکان از شیر گرفته شده و روی غذاهای کم پروتئین گذاشته می شوند بروز می کند . واز علائم آن ورم(ادم)  که نوع خفیف از پشت پاها شروع می شود تادر موارد شدید که حتی صورت را درگیر می سازد – تغییر رنگ موها ( به رنگ کدر قهوه ای ، قرمز یا زرد و سفید ) که این تغییر رنگ با دادن پروتئین کافی به کودک  رفع می شود – شکم متسع وبزرگ که ناشی از ادم و بزرگی کبد می باشد .

3- بیماری های ناشی از کمبود ویتامین ها شامل :  بری بری( کمبود ویتامین B1 ) ، اسکوروی(کمبود ویتامین C) و پلاگرا ( کمبود نیاسین یا ویتامین B3)از جمله این بیماری ها می باشند.  کمبود ریبو فلاوین (ویتامین B2) باعث کم خونی ، شقاق لب ودرماتیت سبوره ای می شود.کمبود ویتامین A سبب شب کوری وخشکی ملتحمه و قرنیه چشم می شود.کمبود ویتامین D سبب راشیتیسم  و اختلالات استخوانی می شود . در نتیجه  کمبود ویتامین ها، افراد دچار خستگی مزمن، تند مزاجی و بی حالی می شوند.

4- بیماریهای ناشی از کمبود مواد معدنی (املاح ) شامل : کم خونی ناشی از فقر آهن که از مهمترین این بیماریها می باشد  نوزادان بعد از 4 ماهگی ذخیره آهن بدنشان کافی نیست وبه همین دلیل در این سن  دادن قطره آهن توصیه می شود .- کمبود روی که سبب کاهش سرعت رشد ( کوتاهی قد ) و ریزش مو ومشکلات بینایی و در نهایت سبب تاخیر در بلوغ جنسی کودکان می شود . – کمبود ید که سبب  بیماریهای مهم از جمله گواتر (بزرگی غده تیروئید ) ودر نهایت موجب کم کاری تیروئید و بیماری کرتینیسم که از مشخصات آن عقب افتادگی ذهنی ، کوتاهی قد ، آتاکسی و کر و لا ل بودن است می شود .

درمان سوء‌تغذیه

اهداف درمان در این بیماران تشخیص و درمان همه مشکلات تهدید‌کننده زندگى و بهبود تغذیه آنها به‌نحوى است که میزان قابل قبولى وزن اضافه کنند و به وزن طبیعى برسند. در کودکان، این هدف شامل تحریک تکامل ذهنى و جلوگیرى از عود بیمارى و حفظ تداوم رشد طبیعى آنها پس از ترخیص از بیمارستان مى‌باشد.

درمان در چند مرحله صورت مى‌پذیرد : 

•  مرحله حاد اولیه که خطرات تهدید‌کننده زندگى در این مرحله رفع شده و معالجه آغاز مى‌گردد؛
•  مرحله واسطه که بازگشت اختلالات متابولیکى در این مرحله مورد انتظار مى‌باشد؛
•  مرحله نوتوانى که در این مرحله کودک براى بازگشت به ساختار طبیعى بدن، به‌خوبى تغذیه مى‌شود؛
•  مرحله آماده‌سازى براى ترخیص که درمان طولانى‌مدت بیمار در خارج از بیمارستان آغاز مى‌شود.

نیازهای تغذیه‌ای در کودکان

• میوه و سبزیجات:دو وعده در روز. می‌توانید میوه‌ها و سبزیجات تازه را به عنوان میان وعده مصرف کنید. همچنین می‌توانید به غذا یا سوپ خود سبزیجات سبز اضافه کنید.
• غلات کامل:چهار وعده در روز. می‌توانید از نان کامل یا غنی‌شده، یک ساندویچ با آرد سفید، برنج قهوه‌ای یا پنکیک آرد گندم استفاده کنید.
• شیر و لبنیات:سه وعده در روز یا یک لیوان شیر در هر روز. ماست، پنیر و کشک نیز جایگزین‌های سالمی برای شیر هستند.
• پروتئین:دو وعده در روز. کودک خود را تشویق کنید که مواد پروتئینی گوناگون مانند تخم‌مرغ، ماهی، گوشت گوسفند، لوبیا و عدس مصرف کند.
• ویتامین‌ها و مواد معدنی:فرزند شما می‌تواند مکمل‌های حاوی ویتامین و مواد معدنی را طبق دستور پزشک مصرف کند.

پیشگیری از سوءتغذیه در کودکان

• کودک خود را به خوردن غذاهای مقوی و حاوی مواد معدنی تشویق کنید.
• به کودک خود آموزش دهید و او را عادت دهید که رژیم غذایی سالم و کاملی داشته باشد. این کار موجب بهبود رشد او و تقویت سیستم ایمنی بدن او می‌شود.
• کودک خود را از خوردن غذاهای ناسالم، چرب و پر ادویه منع کنید.
• غذاهای چرب و پر از ادویه به سلامتی کودک شما ضرر می‌رساند و همچنین موجب چاقی و بی‌تحرکی او می‌شود.
• به کودک خود وعده‌های غذایی کوچک اما مکرر بدهید.
• خوردن غذای کم اما مکرر یکی از بهترین عادات غذایی است که به کمک آن می‌توانید به خوبی کودک خود را تغذیه کنید و به سلامت او کمک کنید. هر سه یا چهار ساعت یک‌بار مقدار بسیار کمی غذا به کودک خود بدهید. این کار باعث می‌شود که اشتهای کودک حفظ شود و دچار بی‌اشتهایی و تنفر از غذا نشود و از سوی دیگر از تجمع موضعی چربی در بدن او جلوگیری شود.
• کودک خود را به داشتن فعالیت فیزیکی منظم تشویق کنید.
• کودک شما علاوه بر داشتن رژیم سالم و دریافت مواد مغذی، به فعالیت فیزیکی نیز نیاز دارد. ورزش کردن موجب می‌شود که متابولیسم بدن در حالت عادی باقی بماند و مواد سمی از بدن دفع شوند. شما می‌توانید برای کودک خود یک دوچرخه بخرید یا او را به کلاس‌های شنا ببرید. کودکان از انجام دادن چنین ماجراجویی‌هایی بسیار لذت می‌برند. این فعالیت‌ها موجب عملکرد بهتر بدن او و سلامتی او نیز می‌شود.