کم خونی فقر آهن و نکات تغذیه ای مناسب جهت کنترل کم خونی

شایع ترین کم خونی که در جامعه ما دیده می شود کم خونی ناشی از کمبود آهن می باشد که به اصطلاح به آن کم خونی فقر آهن گفته می شود. آهن یکی از عناصر اصلی و ضروری ساخت هموگلوبین است. هموگلوبین در حمل اکسیژن از هوای بیرون به داخل ریه و سپس به گردش خون و در نهایت رساندن اکسیژن به بافت ها نقش دارد.

کم خونی

کم خونی وضعیتی است که درآن ، تعداد یا اندازه گلوبولهای قرمز یا مقدارهموگلوبین موجود درخون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلول ها دچار اختلال می شود . از علل ایجاد کننده کم خونی می توان کمبودهای تغذیه ای ، خون ریزی ، ناهنجاری های ژنتیکی ، بیماریهای مزمن یا مسمومیت های دارویی را نام برد . منظور از کم خونی های تغذیه ای ، کم خونی هایی است که در اثر دریافت کم مواد مغذی ایجاد می شوند . از مهم ترین مواد غذایی جهت خون سازی ، که کمبود آن در خون بدن موجب بروز کم خونی می شود می توان به آهن ، ویتامین B۱۲ و اسید فولیک اشاره کرد که از بین آنها کم خونی ناشی از کمبود آهن یکی از شایع ترین نوع کم خونی تغذیه ای است .

کم خونی فقر آهن

فقرآهن یکی از شایع ترین اختلالات تغذیه ای در کشور های در حال توسعه و مهمترین نوع کم خونی تغذیه ای در کودکان و زنان ، در سنین باروری است که با ایجاد گلبول های قرمز کوچک و کاهش میزان هموگلوبین مشخص می شود . اگر چه پیامدهای اقتصادی و اجتماعی کم خونی فقرآهن به صورت کمّی محاسبه نشده ولی لازم است به این نکته توجه شود که این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبت های بهداشتی ، کاهش بهره وری در اثرافزایش میزان مرگ و میر ، ابتلا به بیماری در مادران و کودکان و بالاخره کاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می شود .

مطلب مرتبط: نقش آهن در بدن و علائم کمبود آهن در افراد

علایم‌ شایع‌ کم خونی فقر آهن

۱. در ابتدا ممکن‌ است‌ هیچ‌ علامتی‌ وجود نداشته‌ باشد.
۲. خستگی‌ و ضعف‌
۳. رنگ‌ پریدگی‌، به‌ خصوص‌ در دست‌ها و سطح‌ داخلی‌ پلک‌ها
۴. التهاب‌ زبان‌
۵. غش‌
۶. حالت‌ تنگی‌ نفس‌
۷. تند شدن‌ ضربان‌ قلب‌
۸. احساس‌ ناراحتی‌ در شکم‌
۹. علاقه‌ شدید به‌ خوردن‌ یخ‌، رنگ‌، یا خاک‌
۱۰. استعداد ابتلا به‌ عفونت‌

دلایل کم‌خونی فقر آهن

کم خونی ناشی از کمبود آهن به دلایل زیر ممکن است در افراد مشاهده شود:

• مقدار کم مصرف آهن در وعده‌های غذایی: 

افرادی که مقدار آهن موجود در رژیم غذایی آن‌ها کم است، به تدریج دچار کم خونی می‌شوند. منابع غنی از آهن شامل سبزیجات دارای برگ سبز، گوشت قرمز، شاهی و تره، خرما، و غذاهای فرآوری شده همچون آرد برنج و برخی از غلات صبحانه است. توجه داشته باشید تامین آهن مورد نیاز بدن از منابع غیر گیاهی بسیار بهتر از منابع گیاهی است. در حقیقت فقط 3 تا 5 درصد آهن از منابع گیاهی جذب شده و به منظور بهبود قابلیت جذب و تامین آهن برای افراد گیاهخوار، لازم است مقدار مصرف مواد غذایی غنی از ویتامین C در رژیم غذایی این افراد افزایش پیدا کند.

• جذب نامناسب آهن:

سیاری از شرایط مربوط به سلامتی فرد می‌تواند بر فرآیند جذب آهن در سیستم گوارش تاثیر داشته باشد. برای مثال التهاب مزمن سیستم گوارش تاثیر منفی بر شرایط جذب آهن توسط بدن دارد.

• از دست دادن ناگهانی خون:

این شرایط در نتیجه خونریزی تصادفی در نتیجه ابتلا به بیماری‌های مزمن همچون سل، زخم معده یا مشکلات روده ایجاد می‌شود. علاوه بر این از دست دادن بیش از حد خون در طول دوره قاعدگی و نیز در هنگام به دنیا آوردن فرزند می‌تواند باعث ابتلای فرد به کم خونی شود.

• افزایش نیاز بدن به آهن:

نیاز بدن به آهن در طول دوره‌های خاص همچون زمان رشد افزایش پیدا می‌کند. به این ترتیب لازم است مقدار مصرف مواد غذایی حاوی آهن در رژیم غذایی در طول دوران کودکی، میانسالی، بارداری و شیردهی افزایش پیدا کند تا با انجام این کار از ابتلا به کم خونی جلوگیری گردد.

• جذب غیر کافی آهن:

این شرایط در زمان ابتلا به اسهال یا هنگام کاهش سطح ترشح اسید توسط معده یا ابتلا به بیماری‌های مزمن کلیوی ایجاد می‌شود.

افراد در معرض خطر

1. زنان سنین باروری به ویژه زنان باردار

2. کودکان خردسال

کودکانی که با شیر مادر تغذیه نمی شوند بیشتر در معرض خطر کم خونی فقر آهن قرار دارند چون آهن شیر مادر بهتر از سایر شیرها جذب می شود.

نوزادان کم وزن (کمتر از 2500 گرم) از دو تا سه ماهگی ممکن است دچار کمبود آهن شوند.

کودکانی که تغذیه تکمیلی برای آنها به موقع (پایان ماه ششم یا 180 روزگی) شروع نمی شود و یا اینکه در غذای کمکی آنها منابع غذایی حاوی آهن به مقدار کافی وجود ندارد دچار کمبود آهن می شوند.

کودکان دو تا پنج سال به علت ابتلا به عفونت های شایع دوران کودکی (اسهال و عفونت های تنفسی) و آلودگی های انگلی در معرض کمبود آهن قرار دارند.

کم خونی ناشی از  کمبود آهن در دو سال اول زندگی، اثرات غیر قابل جبرانی بر رشد و تکامل مغزی کودک دارد.

3. نوجوانان

دختران و پسران نوجوان به علت جهش رشد نوجوانی به آهن بیشتری نیاز دارند. اما دختران نوجوان به علت شروع عادت ماهیانه، خونریزی و از دست دادن آهن بیشتر در معرض خطر کم خونی قرار دارند.

کم خونی فقر آهن در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی موجب کاهش ضریب هوشی می شود

میزان نیاز به آهن

میزان نیاز به آهن براساس سن ، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است . مثلاً زنان باردار به علت افزایش حجم خون ، رشد جنین و جفت ، و سایر بافتها به آهن بیشتری نیاز دارند . به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند . در شیر خواران – در صورت سلامت مادر-  ، میزان آهن موجود در شیر مادر برای  4- 6 ماه اول زندگی کافی است ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند ذخایرآهن کم بوده و باید بعد از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره  خوراکی خورانده شود . همچنین بستن پیش از موقع بند ناف نیز به دلیل اینکه نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می کند خطر فقر آهن را افزایش می دهد .

نکات مناسب برای کنترل کم‌خونی و افزایش سطح هموگلوبین خون

برخی از منابع غذایی و نکات مهم در درمان کم خونی که متخصص تغذیه به شما پیشنهاد خواهد کرد عبارت‌اند از:

انتخاب مواد غذایی حیوانی

متخصص تغذیه می‌تواند اطلاعات لازم را درباره ابتلا به کم خونی فقر آهن یا کم خونی پرنیشیوز که در نتیجه فقر ویتامین B12 ایجاد می‌شود، در اختیار شما قرار دهد. ویتامین B12 می‌تواند به فعال شدن اسید فولیک یا ویتامین B9 در بدن کمک کند. در صورت دچار شدن به این مشکل، لازم است مواد غذایی غنی از آهن یا ویتامین 12B در رژیم غذایی انتخاب شوند. در حقیقت آهن در مواد غذایی حیوانی و گیاهی وجود داشته، اما آهن موجود در مواد غذایی حیوانی در مقایسه با منابع گیاهی بهتر توسط بدن جذب می‌شوند. به غیر از مواد غذایی غنی شده، ویتامین B12 فقط در مواد غذایی حیوانی وجود دارد. به این ترتیب لازم است بطور خاص مواد غذایی همچون ساردین، صدف خوراکی، حلزون دریایی، گوشت بره، و گوشت گاو و آهو به رژیم غذایی اضافه شود.

مطلب مرتبط: مواد غذایی سرشار از آهن و خوراکی هایی که جذب آهن را در بدن افزایش می دهند

افزایش سطح جذب آهن با ویتامین C

با اضافه کردن مواد غذایی یا نوشیدنی‌های غنی از ویتامین C به مواد غذایی حاوی آهن می‌توان فرآیند جذب آهن از منابع حیوانی و گیاهی را افزایش داد. در اکثر موارد به این منظور می‌توان آب پرتقال یا آب لیمو به همراه رژیم غذایی مصرف کرد، اما به غیر از این موارد، امکان اضافه کردن بسیاری از مواد غذایی دیگر نیز به رژیم غذایی فرد به این منظور وجود دارد. برای شام، می‌توان سبزیجات دلخواه را با برش گوشت ترکیب کرده و یک غذای لذیذ آماده کرد. همچنین در صورت استفاده از گوشت گاو، می‌توان مقداری فلفل دلمه غنی از ویتامین C به غذای پخته شده اضافه نمود. علاوه بر این به جای روش سنتی خواباندن گوشت در آب نمک، سرکه یا ادویه، می‌توان از آب‌میوه‌های اسیدی همچون آ‌ب  لیمو ترش و یا آب لیمو برای انجام این کار استفاده کرد.

مکمل‌های قابل مصرف به همراه مواد غذایی غنی شده

مواد غذایی غنی شده (به خصوص غلات گرم و سرد آماده برای مصرف) می‌توانند به تامین مواد مغذی مورد نیاز در رژیم غذایی فرد کمک کنند. برای مثال شیر سویای غنی شده یکی از منابع غذایی مهم برای تامین ویتامین B12 برای افراد گیاه‌خوار بوده و به این ترتیب فرد می‌تواند تا 25 درصد غلات صبحانه خود را به همراه این ماده مصرف کرده و به این ترتیب آهن و اسید فولیک روزانه مورد نیاز برای بدن خود را تامین کند. در صورتی که از مصرف نان و غلات غنی شده خسته شدید، می‌توانید از پودرهای پروتئینی به جای آن‌ها استفاده کنید. به این ترتیب امکان عوض کردن مواد غذایی مصرفی با توجه به ذائقه و شرایط فرد وجود خواهد داشت.

مواد غذایی غنی از اسید فولیک

اسید فولیک یک نوع ویتامین B کمپلکس است که برای تولید اجزای تشکیل دهنده هموگلوبین همچون سلول‌های سفید خون لازم و ضروری است. در حقیقت فقدان اسید فولیک یکی از دلایل اصلی ابتلا به فقر آهن است. علت معمول ایجاد این شرایط عدم مصرف مقدار کافی مواد غذایی حاوی اسید فولیک است. به هر حال این مشکل به سادگی از طریق مصرف قرص‌های اسید فولیک قابل درمان است. علاوه بر این خانم‌های باردار می‌بایست اسید فولیک اضافی به منظور کمک به پیشگیری از بیماری اسپاینا بیفیدا (مهره شکاف دار) و سایر مشکلات احتمالی برای کودک مصرف کنند.

فولیک اسید یک نوع ویتامین است که برای تولید سلول‌های جدید در بدن شامل سلول‌های قرمز خون لازم و ضروری می‌باشد. بدن نمی‌تواند به صورت عادی مقدار زیادی از این ویتامین را ذخیره نماید و به همین خاطر لازم است منابع تازه برای حفظ سطح مناسب این ویتامین در بدن مصرف شود. توجه داشته باشید یک رژیم غذایی متوازن به صورت عادی حاوی مقدار کافی اسید فولیک است. به هر حال، فقر اسید فولیک در بدن می‌تواند باعث ابتلا به کم خونی و گاهی اوقات سایر مشکلات احتمالی برای فرد شود.

مطلب مرتبط:  اسید فولیک یا ویتامین B9؛ فواید اسید فولیک در حفظ سلامت و علائم کمبود آن

عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی  آنها

1. اسید سیتریک و اسید اسکوربیک ( ویتامینC) که درآلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی ها ، آب پرتقال، لیمو شیرین ، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند، می توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند-.
2. اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج ، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل ، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است ، سبب افزایش جذب آهن می شود.
3. محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده می شوند.